Reintrodukcja sokoła wędrownego (Falco peregrinus)

Sokół wędrowny to jeden z najrzadszych gatunków w Polsce. Ekotyp leśny sokoła wędrownego (Falco peregrinus) występował w Europie od północno-wschodnich Niemiec poprzez Polskę, południową Szwecję, Danię, Finlandię, przez kraje nadbałtyckie, północną Ukrainę i Białoruś, przez niziny Rosji aż po Ural. Na skutek zatrucia środowiska DDT drastycznie zmniejszyła się liczebność sokołów wędrownych na całym areale. Niektóre populacje wyginęły, między innymi nadrzewna populacja europejska. Ostatnie gniazda przed zanikiem populacji w Polsce stwierdzono w 1964 roku. W innych populacjach zdarzały się pojedyncze przypadki gniazdowania na drzewach, nigdzie jednak (poza Australią) nie powstała populacja nadrzewna. Adaptacja do gniazdowania na drzewach prawdopodobnie powstała na zasadzie wdrukowania na miejsce urodzenia. Potwierdzają to wyniki reintrodukcji sokołów w Niemczech, dzięki którym powstał zalążek populacji nadrzewnej, liczy już ponad 30 par. Poza Niemcami znane są jeszcze pojedyncze gniazda w południowej Finlandii oraz malejąca populacja w głębi Rosji.

Gdy populacja sokoła wędrownego w naturze drastycznie zmalała, to właśnie sokolnicy zaczęli hodować sokoły wędrowne, opracowali metody intensywnej hodowli, a następnie reintrodukcji. Dzięki zakazowi stosowania DDT w wielu krajach sytuacja sokoła wędrownego zaczęła się poprawiać samoistnie, w innych wspomagano odbudowę gatunku reintrodukcjami. Populacje, które przeżyły kryzys, zaczęły się powoli odbudowywać. Niestety populacja nadrzewna, ze względu na jej całkowity zanik nie zaczęła się odradzać w sposób naturalny, jedyną nadzieją pozostaje reintrodukcja.

Ośrodki

Reintrodukcje sokoła wędrownego w Polsce rozpoczęły się w roku 1990. Reintrodukcje były prowadzone przez sześć ośrodków w Polsce, tj.: Stację Badawczą Polskiego Związku Łowieckiego w Czempiniu (Zygmunt Pielowski, Marek Pinkowski, Henryk Mąka), Ośrodek Rehabilitacji i Hodowli Ptaków Chronionych we Włocławku przy Gostynińsko-Włocławskim Parku Krajobrazowym (Czesław Sielicki, Sławomir Sielicki), Ośrodek Hodowli Sokoła Wędrownego przy Akademii Rolniczej w Krakowie (Zbigniew Bonczar), prywatna hodowla w Lasocicach koło Leszcza (Günther Trommer), Nadleśnictwo Szczecinek (Zygmunt Pielowski) oraz Polski Zakon Sokolników (Mariusz Nowogrodzki). Należy tu zaznaczyć, że wszystkie hodowle były prowadzone wyłącznie przez sokolników.

Hodowla

Wszystkie sokoły przeznaczone do reintrodukcji wychowywane są w taki sposób, aby ograniczyć ich kontakt z człowiekiem do minimum. Wykluwają się w inkubatorze, po czym karmione są przez ludzi. W wieku 12-14 dni zakłada się im niezdejmowane obrączki obserwacyjne lub hodowlane. Następnie trafiają do swoich rodziców. W wieku około 5 tygodni są zakładane obrączki ornitologiczne w odpowiednim kolorze i następnie ptaki przenoszone są do sztucznych gniazd. Karmione są w taki sposób by nie widziały człowieka. Po około 10 dniach spędzonych w sztucznym gnieździe wypuszczane są na wolność. Po wypuszczeniu do osiągnięcia pełnej samodzielności dokarmiane są przy gnieździe. Ptaki znakowane są czarnymi alfa-numerycznymi obrączkami, które można odczytać za pomocą lunety. Obrączki ornitologiczne mają kolor oznaczający miejsce wypuszczenia. Obrączki w kolorze zielonym zakładane są sokołom wypuszczonym w lasach, czerwone – w górach, a żółte w miastach.

Reintrodukcje w latach 1990-2009

Od 1990 r. prowadzona jest systematycznie akcja reintrodukcji sokołów wędrownych. Od samego początku podstawowym celem była próba odtworzenia ekotypu leśnego sokoła wędrownego. Stąd też większość ptaków wypuszczona została na terenach leśnych. Od 1993 r. prowadzone są ponadto reintrodukcje w górach, a od 1996 r. – w miastach. Liczba wypuszczanych w poszczególnych latach sokołów uzależniona była od sukcesów hodowlanych. Wszystkie wyhodowane w Polsce sokoły wędrowne były przeznaczane do reintrodukcji, bądź uzupełniały bazę hodowlaną. Ptaki przeznaczone do hodowli początkowo są układane przez sokolników, co zdecydowanie poprawia efekty hodowlane. W latach 1990-2009 wypuszczono łącznie 345 sokołów, w tym 291 na terenach leśnych, 17 w górach (Pieniny) i 37 w miastach (w tym 7 podłożono do dzikich par sokołów). Nasze dotychczasowe prace były rozproszone po całej Polsce, gdzie wypuszczano w każdym z miejsc po 2 do 4, rzadziej 6-8 osobników w jednym miejscu. Wynikało ze specyfiki funkcjonowania programu (kilka niezależnych ośrodków finansowanych z rożnych źródeł) oraz niewielkich rocznych przychówków.

Źródła finansowania

W celu intensyfikacji prac i pozyskiwania funduszy na całość programu w 2002 roku powstało Stowarzyszenie Na Rzecz Dzikich Zwierząt „Sokół”. Od początku przejęło ono zadanie monitoringu rozwijającej się populacji na terenie całego kraju. Organizacja rozpoczęła również starania o pozyskiwanie funduszy na cały program, co okazało się dość trudne. Udało się pozyskać jedynie drobne dotacje na poszczególne elementy programu. Bardzo ważnym elementem prowadzonych przez stowarzyszenie prac jest część propagatorska, szczególnie monitoring wideo z gniazd dzikich sokołów wędrownych we Włocławku od 2003 r. oraz w Warszawie od 2009 z dostępem przez internet (www.webcam.peregrinus.pl). Cieszy się on dużym zainteresowaniem. W ostatnich dwóch latach odnotowujemy po pół miliona wejść rocznie na stronę każdego ze stanowisk i to nie tylko z kraju, ale praktycznie z całego świata. Pozwoliło to nam na dotarcie do wielu osób, które dzięki tej akcji zainteresowało się lub chociaż dowiedziało się cokolwiek o sokole wędrownych. Podgląd pomógł też przy propagowaniu idei 1% i zebraniu funduszy na dalszą działalność. Pierwszą większą dotacją, jaką otrzymało stowarzyszenie była dotacja z Funduszu EkoFundusz w latach 2005-2006. Dotyczyła ona jednak jedynie monitoringu. Dzięki niej zakupiono jednak sprzęt wykorzystywany w takcie prac terenowych oraz zainstalowano kilkadziesiąt sztucznych gniazd dla sokołów wędrownych na terenach zurbanizowanych i leśnych.

Dotacja z Funduszu dla Organizacji Pozarządowych

Wstąpienie Polski do Unii Europejskiej i uruchomienie środków celowych na ochronę przyrody stworzyło realne szanse na zdobywanie odpowiednich środków na kompleksowe programy ochrony gatunków, siedlisk czy całych zespołów przyrodniczych. Stowarzyszeniu udało się pozyskać środki z Funduszu dla Organizacji Pozarządowych. Nie są to, co prawda środki czysto unijne, a wkład państw spoza Unii Europejskiej należących do Europejskiego Obszaru Gospodarczego. Kraje te poprzez ten fundusz również wspierają rozwój państw, które niedawno wstąpiły do EU. Fundusz jest finansowany przez Islandię, Liechtenstein i Norwegię poprzez dofinansowanie ze środków Mechanizmu Finansowego Europejskiego Obszaru Gospodarczego, Norweskiego Mechanizmu Finansowego oraz przez budżet Rzeczypospolitej Polskiej. Fundusze otrzymane na lata 2009-2010 pozwoliły na reaktywowanie programu restytucji sokoła wędrownego i nadanie mu nowego charakteru. Bogatsi w doświadczenia nasze i naszych sąsiadów mogliśmy zaplanować działania na najbliższe lata, które mogą przyśpieszyć uzyskanie wyników w postaci nowych stanowisk lęgowych na terenach leśnych. W roku 2011 główne fundusze na reintrodukcje pochodziły z 1% oraz WFOŚiGW w Toruniu i Olsztynie.

Intensywne reintrodukcje

W celu zwiększenia efektywności zostały zmienione zasady reintrodukcji sokołów w lasach. Rozpoczęto intensywne reintrodukcje w 3 lokalizacjach w roku 2010 i 4 miejscach w roku 2011, wypuszczając w każdej po około 20 młodych sokołów z dużą przewagą samców. Z analizy dotychczasowych prac związanych z programami restytucji sokoła wędrownego na świecie wynika, że samce, które wybierają rewiry lęgowe, szukają ich w pobliżu miejsca swojego urodzenia, ewentualnie w odległości kilkudziesięciu kilometrów. Samice natomiast nie są przywiązane do miejsca i jeśli znajdą partnera w okresie swoich juwenilnych wędrówek, mogą osiąść w dowolnym miejscu. Przykładem może być samica gniazdująca przez kilka lat we Włocławku, która wykluła się w gnieździe oddalonym o 1000 km w Holandii. Coraz powszechniej stosowana telemetria satelitarna potwierdza, że młode osobniki migrujące po całej Europie zalatują również do Polski. Coraz większa ilość spotykanych w przyrodzie sokołów może świadczyć, że w populacji istnieje już spora rezerwa. Prowadzenie intensywnych reintrodukcji w kilku ograniczonych powierzchniach powinno przynieść szybkie efekty w postaci powstawania za kilka lat kilku stanowisk nadrzewnych rocznie. Intensywne reintrodukcje są prowadzone w miejscach dotychczasowych prac tj. w Nadleśnictwie Barlinek, nadleśnictwach Milicz i Żmigrod, Nadleśnictwie Włocławek oraz na nowym stanowisku pod Olsztynem, gdzie w okresie przedwojennym było ponad sto par lęgowych w lesie. Łącznie w 2010 r. reintrodukowaliśmy w trzech rejonach 56 młodych sokołów a w 2011 w czterech miejscach 66 ptaków. Do tej pory ptaki do reintrodukcji pochodziły z krajowych hodowli. Przy tej ilości wypuszczanych ptaków posiłkowaliśmy się sokołami z zagranicy: Czech, Słowacji, Austrii, Niemiec i Danii. Część ptaków z Polski otrzymaliśmy nieodpłatnie z Polskiego Zakonu Sokolników w Tucholi i od prywatnego hodowcy Günthera Trommera oraz zakupiliśmy ze Stacji Badawczej w Czempiniu i od prywatnego hodowcy Pawła Wielanda. Ptaki z zagranicy zakupiliśmy z różnych funduszy środków otrzymanych w ramach 1%. Sądzimy, że już pierwsze dwa lata akcji powinny przynieść konkretne efekty w postaci powstawania za 2-3 lata nowych stanowisk lęgowych na terenach leśnych, planujemy jednak powtarzanie reintrodukcji w tych miejscach przez kolejne kilka lat. Później będziemy zmieniać lokalizacje. Wybranie w pierwszych latach województw zachodnich pozwoli na połączenie naszej nowej populacji z rozwijającą się populacją wschodnioniemiecką, gdzie obecnie znajduje się już około 30 gniazd na drzewach. Dzięki temu będziemy poszerzać istniejącą populację ekotypu nadrzewnego, a nie tworzyć kilka oderwanych subpopulacji.

Kampania edukacyjna dla leśników

Główny wysiłek planowanych prac jest skierowany na tereny leśne, w związku z tym niezbędna jest kampania informacyjna skierowana do leśników, którzy z racji swojego zawodu mają największe szanse stwierdzić gniazdowanie sokoła wędrownego w lasach. Jako pierwsze planowane są szkolenia w rozpoznawaniu sokoła wędrownego w nadleśnictwach w pobliżu miejsc wypuszczania ptaków. W 2010 r. przeprowadzimy łącznie koło 40 szkoleń w nadleśnictwach, jak również niektórych parkach narodowych, gdzie również istnieją możliwości istnienia gniazd sokołów na drzewach. W kolejnych latach będziemy się starać o środki na szkolenia w kolejnych nadleśnictwach. Poza szkoleniami wydaliśmy broszurę informacyjno szkoleniową na temat rozpoznawania sokoła wędrownego i szukania ich gniazd. Broszura ta skierowana jest przede wszystkim do leśników. Broszura trafiła do wszystkich leśników w Polsce wraz z plakatem.

Niezależnie wydawnictwo rozprowadzamy również po innych instytucjach i organizacjach pozarządowych zainteresowanych ochroną przyrody. Zawarte w niej informacje pozwolą wykluczyć inne podobne gatunki ptaków drapieżnych oraz wskażą, gdzie zgłaszać swoje obserwacje. W najbliższym czasie na stronie stowarzyszenia powstanie dział poświęcony akcji prowadzonej w Lasach Państwowych.

Współpraca z Niemieckim Zakonem Sokolników

W roku 2011 zainaugurowaliśmy ścisłą współpracę z Niemieckim Zakonem Sokolników (DFO), który wcześniej wspomagał podobny program we wschodnich Niemczech. Ośrodek hodowli sokoła wędrownego prowadzony przez Profesora Christiana Saara będzie przekazywał młode sokoły do reintrodukcji w polskich lasach, podobnie hodowcy sokołów zrzeszeni w DFO. Stowarzyszenie „Sokół” będzie pokrywać koszty związane z ich wyhodowaniem. Ośrodek w Hamburgu jest dofinansowywany przez rząd Hamburga oraz Niemiecki Zakon Sokolników (DFO). Był to największy ośrodek hodowli sokoła wędrownego w Europie. Wraz z zakończeniem przez Niemców reintrodukcji w lasach, ośrodek ten został już prawie zamknięty. Po rozmowach z naszym stowarzyszeniem, Niemcy reaktywowali ten ośrodek, by cały przychówek przekazywać do polskich reintrodukcji. Jest to bardzo ważny element promocyjny niemieckich sokolników, którzy poza praktycznym uprawianiem sokolnictwa wykazują również intensywne działania na rzecz ochrony przyrody.

Podsumowanie

Liczymy, że dzięki tym skoncentrowanych działaniom sokoły szybko wrócą do polskich lasów. Program przywracania sokołów lasom realizujemy wspólnie z Lasami Państwowymi. Dzięki zaangażowaniu sokolników mamy w Polsce już koło 20 gniazd sokoła wędrownego, jednak wszystkie znajdują się w dużych miastach i w górach. Naszym celem jest przywrócenie sokoła także do jego pierwotnego środowiska – lasów.

Opracował: Sławomir Sielicki